Rys historyczny

Jest najstarszą synagogą w Polsce, a zarazem najznakomitszym zabytkiem żydowskiej architektury sakralnej. Jako jedna z pierwszych, pełniła rolę centralnej synagogi żydowskiej gminy kazimierskiej oraz ośrodka władzy kahalnej rabinów i seniorów żydowskiego miasta. Wzniesiona została z końcem XV lub na początku XVI stulecia prawdopodobnie przez Żydów czeskich, którzy przybyli tu po pogromie praskim w 1389r. Swoją dwunawową formą nawiązywała pod względem architektonicznym do gotyckich bożnic w Wormacji, Ratyzbonie i Pradze. Istniała do pożaru w roku 1557; ogień strawił wtedy całą synagogę. Po pożarze bóżnicę odbudował włoski architekt Mateusz Gucci, dając jej wystrój renesansowy. Prace prowadzono aż do 1570; z tego właśnie roku pochodziła widniejąca na sklepieniu - jeszcze do 1942 r. - inskrypcja tego budowniczego. Synagoga paliła się jeszcze kilka razy, ostatni pożar miał miejsce w 1773r. Na dziedzińcu Starej bożnicy odbywały się śluby, z bimy ogłaszano rozporządzenia królewskie, a także rzucano klątwy na opornych obywateli. Tutaj zanosili modły do Jahwe krakowscy rabini, tu także wybierano kahał, a w roku 1786 i 1797 wyklęto dwukrotnie krakowskich chasydów. W tej bożnicy wygłosił do Żydów płomienne przemówienie Tadeusz Kościuszko, wzywając ich do walki o wolność wspólnej ojczyzny. W 1846 r. także wygłosił tutaj patriotyczną mowę uczestnik powstania krakowskiego, działacz żydowski, Maurycy Krzepicki, a w Wiosnę Ludów w 1848 r. rabin Beer Meisels. W 1931 r. bożnicę Starą odwiedził prezydent RP, prof. Ignacy Mościcki. Przed I wojną światową i po jej zakończeniu poddawana była wieloetapowej restauracji, projektowanej w latach 1904, 1913 i 1923 przez Zygmunta Hendla. Przeprowadzone wówczas prace znacznie poprawiły jej stan techniczny i funkcjonalny i wzbogaciły jej architekturę o neorenesansowy detal, harmonijnie połączony z dawną strukturą zabytkową. W 1941 r., w okresie tworzenia przez Niemców getta w Krakowie, bożnica przejęta została przez niemiecki Urząd Powierniczy (Treuhandstelle). Hitlerowcy postąpili z nią niezwykle brutalnie: zburzyli stare sklepienie, rozebrali kolumny, zagrabili gromadzone tu przez stulecia dzieła sztuki, srebra, tkaniny, archiwalia, bibliotekę. Świeczniki o wielkiej wartości artystycznej przewieźli na Wawel i ozdobili nimi rezydencję gubernatora Hansa Franka, a w bożnicy założyli magazyn. 28 października 1943 r. rozstrzelano pod murami bożnicy 30 Polaków. Już po wojnie, w latach 1955-59 architekci Józef Jamroz i Józef Ptak przywrócili bożnicy styl gotycko-renesansowy nadany jej przez Mateusza Gucciego. 13 stycznia 1958 r. Żydowska Kongregacja Wyznaniowa przekazała budynek bożnicy Starej na cele muzealne i mieści się tu obecnie oddział Muzeum Historycznego m. Krakowa - Muzeum Judaistyczne.

Architektura

Bożnica Stara była wysoką halą przykrytą gotyckim sklepieniem wspartym na dwóch słupach. Od strony północno-zachodniej przylegał do niej przedsionek zwany polisz, a od południa tzw. Sala Śpiewaków. Od wschodu bożnica przytykała do muru obronnego Kazimierza, obecnie zrekonstruowanego. Po pożarze (1557) architekt Mateusz Gucci odbudował bożnicę: postawił dwunawową halę, podniósł sklepienie, opierając je na dwóch wysmukłych toskańskich kolumnach. Dach został pogrążony i ukryty za murami attyki, którą ozdobiono wnękami. Od strony północnej dobudowano parterową przybudówkę, nakrytą trójkątnymi daszkami, przeznaczając ją na salę modlitewną dla kobiet. Z halą główną łączyła się za pomocą czterech okratowanych okienek. Wszystko to wiązało się z niższą pozycją kobiet w obyczajowości żydowskiej, która uważała kobietę za istotę nieczystą, stąd zabroniono niewiastom wstępu do synagogi. Dopiero w XVI w. zaczęto kobiety dopuszczać do udziału w modłach, budując w tym celu specjalne odgrodzone sale, przeznaczone wyłącznie dla kobiet. Opisany wyżej stan bożnicy przetrwał do schyłku XIX w. W latach 1904-1913 synagogę odrestaurował architekt Zygmunt Hendel i bożnica zyskała kształt, którego wcześniej nie miała.

Wewnątrz budynku spostrzegamy renesansowy portal z II połowy XVI w. oraz w północno-wschodnim narożniku, na podwyższeniu, kamienną studnię na "żywą wodę" do mycia rak. Schodząc znów po kilku stopniach do sali modlitw, mijamy kamienną barokową skarbonę z pierwszej polowy XVII wieku. Znajdujemy się w pięknej dwunawowej hali. Pośrodku na murowanym podwyższeniu stoi zrekonstruowana bima, czyli almemor (XVI w.). Żelazna klatka bimy o dwóch wejściach zamknięta jest zwieńczeniem zwanym "koroną wspaniałości". Na ścianie wschodniej znajduje się późnorenesansowa kamienna szafa ołtarzowa (aron hakodesz) z piękną, rzeźbioną koroną, obramiona późnorenesansowym, kamiennym portalem, zwieńczonym tablicą, pod którą biegnie hebrajski napis "Za moim pośrednictwem rządy sprawują królowie" (Księga Przysłów 8,15), a na lewo, także kamienna, podłużna szafka na wieczny ogień (ner tamid).

Na dzień dzisiejszy...

Obecnie w Starej bożnicy znajduje się muzeum judaistyczne - oddział Muzeum Historycznego m. Krakowa. W stworzeniu tego oddziału duże zasługi położyli Jerzy Dobrzycki, ówczesny dyrektor Muzeum Historycznego, i Boleslaw Drobner, poseł na sejm, potomek znanej krakowskiej rodziny żydowskiej. Uroczyste przekazanie Starej bożnicy na cele muzealne odbyło się 30 kwietnia 1959 roku. Prezentowane eksponaty pochodzą, głównie z kolekcji Stanisława Fischera z Bochni, z darów Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce, Żydowskiej Kongregacji Wyznaniowej, Ministerstwa Kultury i Sztuki oraz z zakupów Muzeum Historycznego. Są tu sprzęty liturgiczne, przedmiot związane z żydowską obyczajowością. Wśród nich znakomite przykłady rzemiosła artystycznego, np. parochety, menory, lampy chanukowe, korony i sukienki na Torę, jadity, balsaminki. Osobne ekspozycje to fotografie i obrazy ukazujące życie i kulturę krakowskich Żydów oraz dokumentacja martyrologii ludności pochodzenia żydowskiego podczas okupacji hitlerowskiej. W zbiorach muzeum znajdują się obrazy o tematyce żydowskiej m.in. pędzla Juliusza Kossaka, Maurycego Gottlieba i Jacka Malczewskiego. Przed Starą bożnicą znajduje się pomni poświęcony trzydziestu Polakom, którzy zginęli w tym miejscu w roku 1943, rozstrzelani przez hitlerowców.

Ciekawostki

To w tej bożnicy w roku 1794 przemówił do Żydów Tadeusz Kościuszko, wzywając ich do wzięcia udziału w Insurekcji i stwierdzając, ze "niczego nie pragnie dla siebie, obchodzi go jeno opłakany stan ojczyzny - i uszczęśliwienie wszystkich jej mieszkańców, do których i Żydów zalicza, leży mu na sercu".

Podczas powstań narodowych w XIX stuleciu rabin Meisels tu nawoływał pobratymców do solidarności z walczącymi, tu zwrócił się do nich w roku 1862, gdy za udział w manifestacjach polskich musiał uchodzić z Warszawy przed prześladowaniem carskim, stąd przemówił w 1848 roku, wykładając swoje polityczne stanowisko.

Z bożnicą Starą związana jest dawna tradycja, będąca jakby odpowiednikiem tradycji urywającej się nagle melodii hejnału Mariackiego w Krakowie. W ostatni dzień Święta Szałasów - w Simchet Tora (Radość Tory) Żydzi świętują uroczyście i radośnie odczytanie ostatniego rozdziału Biblii i rozpoczęcie czytania jej od nowa. "Na początku stworzył Pan niebo i ziemię" - świętują tańcem i śpiewami, przy czym tradycyjnie wszyscy modlący się biorą udział w tanecznym okrążeniu bożnicy z księgami Tory w ramionach. Tych okrążeń - hakofoth - jest siedem. Tylko w jednej jedynej bożnicy na świecie - w krakowskiej bożnicy Starej - w połowie czwartego okrążenia urywa się nagle fala radości i świętujący zaczynają czytać Psalmy. Była to tradycja związana z tragicznym wydarzeniem, kiedy to przed wiekami hordy Tatarów wtargnęło do ówczesnej synagogi właśnie w czasie Święta Szałasów, w połowie czwartego okrążenia świątyni i wycięli w pień modlących się Żydów.

Dreamlover